Interview met Dr. Rob van Es, organisatiefilosoof:

Dr. Rob van Es is docent Organisatiefilosofie bij de faculteit Maatschappij- en Gedragswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is hij als consultant werkzaam bij bedrijven en overheidsorganisaties. Van Es heeft een aantal boeken op zijn naam staan, waaronder het boek 'Ethiek in adviesprocessen'. Namens SRA sprak Erwin Audenaerde met Rob van Es over de gedragsregels van SRA. Van Es: 'De gedragsregels van SRA zijn erg juridisch van aard. Dat zal het meer dan eens lastig maken om tot een goede uitspraak over morele kwesties te komen.'

Door: Erwin Audenaerde

Ouderwets
Gevraagd naar de mening van van Es over de gedragsregels van SRA valt hij meteen met de deur in huis: 'Ik vind ze ouderwets geformuleerd. De gedragsregels zijn erg formeel. Niet alleen qua taalgebruik maar ook qua volgorde. Ze beginnen met een opsomming van voornamelijk juridische termen en pas daarna volgt het interessante deel, de toelichting. Maar ook dat deel valt tegen. De toelichting blijft overal vrij oppervlakkig en algemeen. '
Wat zou in uw ogen dan een betere opzet zijn? Van Es: 'Wat je tegenwoordig veel meer ziet, naast moderner taalgebruik, is een aanpak waarin eerst de context wordt gepresenteerd en dat van daaruit de regel wordt beredeneerd. Dat is ook logisch want het juridische loopt altijd achter het ethische aan. Een samenleving moet vaak eerst een ethisch vraagstuk laten bezinken voordat het in regels gevat kan worden. Kijk bijvoorbeeld maar naar de huidige discussie over embryoselectie.
Een dergelijke aanpak maakt gedragsregels veel inzichtelijker en veel realistischer. Je hebt nog wel een code,of regels, als uitgangspunt, maar daar wordt een werkdocument van gemaakt. Dit werkdocument wordt voortdurend aangepast aan de hand van nieuwe ontwikkelingen en cases. Zo krijg je een heel motiverend hulpmiddel dat betrokkenheid van professionals vergroot en automatisch rekening houdt met nieuwe morele maatstaven.'

Te juridisch
'Iets anders dat mij opvalt is het uitermate juridische karakter van de regels. En niet alleen van de regels maar ook van de wijze waarop de Raad van Toezicht functioneert. Bij klachten wordt vooral gekeken naar de 'beginselenkant' . Vaak spelen er aan de 'gevolgenkant' echter ook andere zaken mee, bijvoorbeeld economische consequenties. Ook zit er vaak een psychologische dimensie aan klachten. Wanneer je daar geen rekening mee houdt en je beperkt tot een heel eenzijdige, juridische benadering dan loop je het gevaar te verstarren. In sommige gevallen wordt in moreel opzicht dan wellicht zelfs onrecht gedaan. Er zal dan geen sprake zijn van een doorontwikkeling door voortschrijdend inzicht en je zult een negatief imago opbouwen als tuchtcollege. En dat is zonde, want juist een professionele gedragscode is een instrument dat beroepsbeoefenaren kan verbinden en enthousiasmeren. Maar dan moet je het wel goed inzetten.'

Eindproduct of proces
Momenteel is SRA bezig met het aanpassen van de gedragsregels. Bekeken wordt of en hoe de gedragsregels gemoderniseerd moeten worden. Wat zou u SRA als tip mee willen geven? Van Es: 'Ik zou dit moment benutten om ook eens goed naar het proces te kijken. Focus niet op het produceren van een nieuw eindproduct, de nieuwe gedragsregels, maar vraag jezelf eerst eens af hoe die gedragsregels tot stand moeten komen. En hoe je daar vervolgens als SRA mee om wilt gaan. De huidige gedragsregels wekken bij me de indruk dat ze ooit door twee specialisten in een namiddag zijn opgesteld en sinds die tijd is er weinig of niets meer aangepast. De gedragsregels zijn vervolgens top down opgelegd aan de arbeidsdeskundigen. Dat kan op zich heel goed zijn en tot professionalisering van het vak leiden, maar inmiddels is het toch een goed moment om bij het verder ontwikkelen van de spelregels meer een bottom up benadering toe te passen. Betrek stakeholders en arbeidsdeskundigen bij dat ontwikkelingsproces en doe dat op basis van voorbeelden uit de praktijk. Bespreek waar de huidige code begint te wringen of waar die simpelweg niet voldoet. Je zult dan tot een code komen die veel meer draagvlak heeft. '

Tussenstap
Wat zou SRA in uw ogen kunnen verbeteren bij het doen van uitspraken? Het aantal uitspraken van de Raad van Toezicht neemt toe en daar is een hoop tijd en geld mee gemoeid. Daarnaast krijgt SRA steeds meer te maken met de impact die uitspraken kunnen hebben. Van Es: 'Als jullie tot een code komen waarin ook meer aandacht is voor de context van regels dan lijkt het me logisch dat daar ook bij het doen van uitspraken meer rekening mee wordt gehouden. Je kunt bijvoorbeeld voordat een juridische uitspraak wordt gedaan een speciale commissie specifiek naar de economische en psychologische kanten van een verhaal laten kijken. En die bevindingen kunnen dan van invloed zijn op de juridische uitspraak. Dan heb je als het ware een tussenstap voordat een klacht bij de Raad van Toezicht terecht komt. Wellicht dat een juridische uitspraak zelfs overbodig wordt maar dat er wel een aanleiding wordt gevonden om over een bepaalde morele kwestie te communiceren met de leden. Door heel duidelijk ook in communicatieve zin iets te doen met voorkomende morele kwesties kun je een dialoog aanwakkeren. Betrek verschillende mensen bij het bespreken van een case en publiceer de verschillende invalshoeken en meningen. Daarmee maak je van het toezicht houden op professioneel handelen iets dat professionals motiveert in plaats van afschrikt en dus demotiveert. En dan heeft de gedragscode dus ook echt een meerwaarde voor de beroepsgroep.'

Het biomedische voorbij
Er kan een parallel getrokken worden tussen de, in uw ogen, rigide juridische invalshoek die SRA hanteert en de focus die arbeidsdeskundigen in de dagelijkse praktijk gedwongen zijn te leggen op medische maatstaven. Veel arbeidsdeskundigen willen echter ook externe omgevingfactoren, bijvoorbeeld economische of psychologische, kunnen betrekken bij hun oordeel. Hoe kijkt u tegen dit gegeven aan? Van Es: 'Voor mij is het een absurd idee dat mensen alleen als een biologisch verschijnsel worden gezien. Ook in dit geval geldt dat het beperken tot deze invalshoek tot een heel eenzijdig beeld leidt. Volgens mij moet je als beroepsvereniging de politiek aanspreken op dit soort ongewenste ontwikkelingen. De werkzaamheden van arbeidsdeskundigen hebben een grote impact op het leven van mensen. En dat betekent per definitie dat het handelen van arbeidskundigen ook veel morele aspecten heeft. Eenzijdige juridische of medische benaderingen schieten per definitie te kort.'